Marie Walendzik urodziła się 15 lutego 1859 r. w Klein Pasken jako córka Ludwika i Julii Walendzik, z domu Konstanty. Rodziny jej rodziców – Walendzik i Konstanty – mieszkały w Klein Pasken co najmniej od końca XVIII w., ale nie należały do zamożnych mieszkańców wsi.[1] Oprócz Marii dorosłość osiągnęło jeszcze rodzeństwo: brat Gottlieb i siostra Charlotta. Część spadku otrzymał także młodszy brat o imieniu Carl, ale ślad po nim zaginął, zanim stał się dorosły[2]. Prawdopodobnie opuścił Pasken lub zmarł.
W wieku 20 lat Marie urodziła nieślubnego syna Johanna. Nie wiadomo, kto był jego ojcem.[3] W 1885 roku rodzice Marie przeszli na emeryturę i podzielili swój majątek między Gottlieba i Marie. Marie musiała płacić na utrzymanie rodziców znacznie więcej niż jej brat[4]. Przyczyną tego był prawdopodobnie fakt, że wkrótce potem Marie wyszła za mąż za Emila Jeromina, zamożnego rolnika z Klein Pasken. Wcześniej pożyczył on Marii pieniądze na zakup ziemi jej rodziców.[5] Pobrali się oni prawdopodobnie w 1886 r.[6].
Nieślubny syn Marii, Johann, zmarł w następnym roku w wieku zaledwie czterech lat.[7] Razem z Emilem miała jeszcze siedmioro dzieci, z których czworo jednak wcześnie zmarło.[8] W chwili narodzin ostatniego dziecka – córki Marthy – Maria Jeromin miała już 46 lat.[9] Troje z jej dzieci, synowie Gustav i Gottlieb oraz córka Frieda, przeżyło dzieciństwo.[10] Matka Marii, Julie, zmarła w 1891 r.,[11] ojciec Ludwig w 1899 r.[12].
TU SPOCZYWA W BOGU
NASZA DROGA MATKA
MARIE
JEROMIN
GB. WALENDZIK
* 15.02.1859
† 14.10.1934.
SPOCZYWAJ W POKOJU!
Prawa autorskie: Daniel Raboldt
W 1912 r. rodzina wybudowała nowy dom. Jego dach został pokryty dachówką [13], a nie jak było wcześniej w zwyczaju na Mazurach, strzechą. Dom miał trzy pokoje i kuchnię.[14] Dziewięć lat później Maria i Emil przeszli na emeryturę. Ich syn Gustaw przejął dom i gospodarstwo, a Gottlieb i nieletnia jeszcze Frieda otrzymali po 5.000 marek spadku po rodzicach[15]. Maria i Emil mieli gwarancję, że będą mogli pozostać w domu do końca życia, a Gustaw zapewni im bezpłatne ubranie, ogrzewanie, światło i opiekę lekarską. Ponadto otrzymywali kieszonkowe w wysokości czterech marek dziennie na osobę, prawo do bezpłatnego spożywania posiłków przy rodzinnym stole oraz bezpłatny pogrzeb. Gdyby oboje chcieli prowadzić własne gospodarstwo, nadal byliby zaopatrywani w żywność, w tym w żelazną krowę.[16] Gdyby opuścili posiadłość, Gustaw nie tylko musiałby dostarczać żywność w promieniu jednego kilometra, ale także Maria i Emil otrzymaliby odszkodowanie w wysokości 15 000 marek.[17].
Emil Jeromin, jak wielu Mazurów, wiązał duże nadzieje z NSDAP[18]. Wielokrotnie zwracał się do partii z prośbą o odzyskanie swoich oszczędności, które przepadły na skutek inflacji[19]. Maria i Emil mieszkali w domu Gustawa aż do śmierci, choć wraz z przybyciem synowej Anny i narodzinami pięciorga wnucząt do 1933 r. i trojga kolejnych do 1942 r. zrobiło się tam ciasno[20].
Marie Jeromin zmarła 14 października 1934 r. w wieku 75 lat, Emil zmarł pięć lat później, 16 grudnia 1939 r.[21] Na grobie Marie znajduje się jeden z niewielu zachowanych nagrobków w Klein Pasken. Napis jest w języku niemieckim – choć Marie przez całe życie mówiła tylko po mazursku.[22]
[1] Na przykład Grundakten des Amtsgerichts Johannisburg, Archiwum Państwowe w Olsztynie (APO) 295/4341.
[2] APO 295/2782, Bl. 11f. und APO 295/2783, str. 6 – 8.
[3] Sterbeverzeichniss [sic], Standesamt zu Gehsen, APO 42/1745/1, <http://olsztyn.ap.gov.pl/baza/skany.php?z=1745&s=1> (ostatnio udostępnione dnia 27.02.2021), ark.120 i nast.
[4] APO 295/2782, akr. 12f. i APO 295/2783, ark. 6 – 8.
[5] APO 295/2782, ark. 15.
[6] W 1906 r. Emil Jeromin zgłosił się jako współwłaściciel posesji Klein Pasken 8 i oświadczył, że od 20 lat jest żonaty z Marią Walendzik. Por. także APO 42/1745/1, akr.120, w 1887 r. Marie była już żoną Emila, kiedy pod koniec 1885 r. przejęła majątek rodziców, ale jeszcze nie teraz.
[7] Vgl. APO 42/1745/1, ark. 120 i nast.
[8] Córka Augusta Jeromin zmarła 26.02.1893 r. w wieku 1 roku i 10 miesięcy, por. tamże, akr. 202 i nast. Syn Friedrich Jeromin zmarł 26.11.1897 r. w wieku półtora roku, por. tamże, str. 256 i nast. Zaledwie dziewięć dni później zmarł w wieku czterech lat ich syn Carl Jeromin, por. tamże, akr. 256f. Martha Jeromin była ostatnim dzieckiem tych dwojga, zmarła 04.01.1906 r. w wieku trzech i pół miesiąca. Por. tamże, ark. 324 i nast.
[9] Ibid, ark. 324f.
[10] APO 295/2782, ark. 34f.
[11] Ibid, ark. 24.
[12] Ibid, ark. 25.
[13] Lastenausgleichsakten Gustav Jeromin, Bundesarchiv Lastenausgleichsarchiv (BA LAA), ZLA 1/5699335.
[14] Ibid.
[15] APO 295/2782, ark. 34 i nast.
[16] Żelazna krowa lub inne żelazne zwierzęta gospodarskie były zwierzętami, które istniały zawsze i musiały być zastąpione w przypadku śmierci. Gustaw obiecał więc, że do końca życia zawsze będzie zapewniał rodzicom krowę. Por. Deutsches Rechtswörterbuch Online, hasło Eisenkuh i hasła pokrewne: <https://drw-www.adw.uni-heidelberg.de/drw-cgi/zeige?index=lemmata&term=eisenkuh#Eisenkuh> (ostatni dostęp 10.07.2021). Zwierzęta żelazne stanowiły nierzadko część posagu dla starców, por. np. wpis Wilken, grób nr 22, Auguste i Gottlieb Gratzik i Karl Brunner: Ostdeutsche Volkskunde, Leipzig 1925, str. 36.
[17] Gdyby działka została sprzedana, obaj otrzymaliby również odszkodowanie, por. APO 295/2782, ark. 34 i nast.
[18] Andreas Kossert: Masuren. Ostpreußens vergessener Süden, 5 edycja, Monachium 2006, str. 299, str. 301 – 303.
[19] APO 295/2782, ark. 45.
[20] Lista mieszkańców Pasken, BA LAA OSTDOK 3, Nr. 150, ark. 10.
[21] APO 295/2782, ark. 42 i APO 42/1745/1, ark. 532 i nast.
[22] APO 295/2782, ark. 11 i nast., ark. 34.